اختلال بیش فعالی نقص توجه (ADHD) اختلال مزمنی است که میلیون ها کودک را تحت تأثیر قرار داده است و اغلب تا بزرگسالی ادامه پیدا می کند. این اختلال شامل ترکیبی از مشکلات پایدار از قبیل مشکل در توجه مستمر، بیش فعالی و رفتار تکانشی (رفتاری بدون فکر و عجولانه) می شود.

اختلال بیش فعالی نقص توجه در کودکان ممکن است منجر به اعتماد به نفس پایین، روابط آسیب دیده و عملکرد ضعیف در مدرسه شود. گاهی اوقات علایم بیش فعالی با افزایش سن کاهش پیدا می کند. به هر حال، در بعضی از افراد هرگز علایم بیش فعالی نقص توجه به طور کامل از بین نمی رود. اما، می توانند راهبردهایی یاد بگیرند تا بتوانند موفق شوند.

در حالی که درمان نمی تواند بیش فعالی اختلال نقص توجه را به طور کامل خوب کند، اما می تواند کمک بزرگی در کنترل علایم آن بکند. تشخیص زودهنگام و درمان بیش فعالی می تواند نتایج درمانی بیشتری به همراه داشته باشد.

يكي از شايع ترين اختلالات روانپزشكي دركودكان است. اين اختلال رواني تا چهار برابر در پسرها شايع تر است. رفتارهاي مقابله جويانه در دخترها كمتر از پسران است. علامت عمده اين اختلال در دختران «حواس پرتي» است. در صورتي كه پسرها بيشتر به علت «فعالیت بیش از حد » به كلينیك ها ارجاع مي شوند.آنچه در بيش فعالي مورد توجه است، پرتحركي و بيقراري كودك است به گونه اي كه اين بيش فعالي باعث مزاحمت براي ديگران مي شود. كودكان مبتلا به اين اختلال با وجود اينكه از هوش خوبي برخوردار هستند در تمركز مشكل دارند و تكاليف خود را يا به سختي انجام مي دهند و يا مدت زمان زيادي را صرف آن مي كنند. کودکانی که بیش از اندازه فعال اند مشکلاتی نیز درتوجه و تمرکز دارند. در گذشته اصطلاح بیش فعالی، سندرم بیش فعالی، اختلال مغزی خفیف، نارسایی کنشی مغزی خفیف، برای این مشکل به کار می رفت.

اجزای اصلی این اختلال را می توان در سه طبقه مورد بررسی قرار داد :

بی توجهی
حداقل وجود سه مورد از موارد زیرنشان دهنده بی توجهی است:
 ۱-کودکان اغلب در تمام کارهایی که شروع کرده اند با شکست مواجه می شوند.
۲- به نظر می رسد که گوش نمی کنند.
۳-  به آسانی برآشفته می شوند.
۴- در تمرکز کردن روی کارهای مدرسه یا سایروظایفی که نیاز به توجه طولانی دارد دچار اشکال هستند.
۵- در دلبستگی به فعالیت های روزانه مشکلاتی دارند.

انگیختگی ناگهانی

حد اقل سه مورد از موارد زیر نشان دهنده مشکل انگیختگی ا ست:
۱-   اغلب پیش از فکر کردن عمل می کنند.
۲-   به طور افراطی از یک فعالیت به فعالیت دیگر می روند.
۳   از لحاظ نظم در کارها دچار اشکال هستند.
۴-    نیاز به مراقبت زیاد دارند.
۵-    مرتبا در کلاس فریاد می زنند.
۶-   در موقعیت های گروهی و بازی ها رعایت نوبت نمی کنند.

بیش فعالی

حداقل دو مورد از موارد زیرنشان دهنده بیش فعالی است:
۱-     مرتبا در اطراف می دوند و از در و دیوار بالا می روند.ری که باز نمی ایستد
۲-    نمی توانند آرام بنشیند و دایما وول مي خورند.
۳-    تحمل نشستن طولانی مدت در جایی را ندارند.
۴-    هنگام خواب بیش از اندازه در اطراف حرکت می کنند.
۵-   همیشه در حال رفتن وعمل کردن هستند،چنانکه گویی توسط یک موتور حركت مي كنند.
     این علامت ها باید در محیط مدرسه کودک گزارش شود.

اگر والدین وآموزگار از نظر این رفتار ها توافق نداشتند به گزارش آموزگاران باید اهمیت بیشتری داده شود زیرا آنان با رفتارهای طبیعی هر سن آشنایی بیش تري دارند. نشانه های اختلال که در بالا ذکر شد مخصوص کودکان ۸تا ۱۰ ساله است. کودکان کم سال تر معمولا نشانه های بیشتری را نشان می دهند. این رفتار هاباید قبل از هفت سالگی شروع شده، لااقل شش ماه دوام داشته باشند و علت آن اسکیزوفرنی، اختلال عاطفی یا عقب ماندگی ذهنی شدید نباشد. گرچه این معیارها برای شناخت رفتار این کودکان سودمند است، با این وجود مسایل معناداری در تعبیر وتفسیر آنها وجود دارد. مثلا رفتار یک کودک بر اساس سنش بررسی شده و بعد سالم یا بیمار توصیف گردد، نه اینکه آیا او این خصوصیات ذکر شده را نشان داده است یا خیر. انواع ADHD    و تشخیص آن  به سه دسته تقسيم مي گردد: نوع عمدتا بي توجه، نوع عمدتا بيش فعال – تكانشگر و نوع مركب. اگر چه عمدتا  قبل از ۷ سالگي شروع مي شود، ولي علايم فعاليت حركتي  زياد و خواب و خوراك نامنظم ممكن است حتي در ۱۰ تا ۱۸ سالگي ديده شود.

پيرامون علل بروز ADHD نظريه هاي مختلفي وجود دارد:

•  ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژنتيك: ضريب وراثت پذيري ADHD در حدود ۷۵ صدم است.

•  عوامل مرتبط با دوره هاي بارداري ، تولد و پس از تولد: مانند مصرف الل و سيگار توسط مادر در حين بارداري، تولد زود رس، وزن كم هنگام تولد و ........

•  حساسيت غذايي و مشكلات معدي –روده اي .

•  مشكلات خانواده ، استرس زيادو حمايت كم ، آسيب شناسي رواني والدين از قبيل افسردگي ، پر خاشگري و يا سوء مصرف الكل ، ناسازگاري زناشويي، فرزند پروري بسيار مداخله گرانه و تعاملات والد – فرزند سركوبگرانه . ساير عوامل كه با ADHD ارتباط دارند: وضعيت اقتصادي – اجتماعي پايين ، تربيت موسسهاي يا پرورشگاهي و مشكلات مربوط به ارتباط با همسالان و كاركنان مدرسه.

• برخي مطالعات نشان مي دهد در كودكان مبتلا، نيمكره راسشت كوچكتر است. مطالعات ديگر حاكي از كاهش سوخت و ساز گلوكز در نواحياي است كه حركات بدن و يا احتمالا رفتار را تنظيم مي كنند. بعضي از آزمون ها در قشر پيشاني فعاليت كمتري نشان مي دهند كه مي تواند توجيه كننده اشكالات مرتبط با برنامه ريزي ، قضاوت و ادراك زمان باشد .

 در الگوي امواج مغزي افراد مبتلا نيز تغييراتي مشاهده مي شود . نسبت بالاي موج تتا به بتا جزء تغييرات خاص امواج مغزي افراد مبتلا به ADHD  است .

• %۳۵ ترك تحصيل مي كنند
  تنها ۵-۲۰% تحصيلات دانشگاهي خود را تكميل مي كنند .
  ۴۰-۵۰ % درگير فعاليت هاي ضد اجتماعي مي شوند
   ۵۰-۷۰% از آنها دوستان بسيار كمي دارند يا اصلا دوستي ندارند.
   ۷۰-۸۰% در شغل خود عملكرد پاييني نسبت به همكاران خود دارند .

قبل از مدرسه:  مشکلات رفتاری.

مدرسه:  مشکلات رفتاری، مشکلات تحصیلی ، مشکلات در روابط اجتماعی ،کاهش عزت نفس .

نوجوانی : مشکلات تحصیلی ،مشکلات در روابط اجتماعی،کاهش عزت نفس ،مشکلات قانونی،مصرف سیگار .

دانشگاه :شکست تحصیلی ،مشکلات کاری ، کاهش عزت نفس، مصرف مواد، آسیب/تصادفات.

بزرگسالی:  شکست در شغل، کاهش عزت نفس، مشکلات ارتباطی ،آسیب/تصادفات ، مصرف مواد .

مشكلات تحصيلي کودکان HD / AD

همانطوري كه مي‌دانيد موفقيت تحصيلي نيازمند عوامل گوناگوني است كه از جمله آن‌ها توانايي‌هايي شناختي سالم است اما اين كودكان دچار نواقص شناختي هستند و از طرف ديگر سه مشكل اصلي اين كودكان نيز آن‌ها را از پيشرفت تحصيلي باز مي‌دارد و نتيجتاً شكست تحصيلي عايد كودك مي‌شود. علاوه بر توانايي‌هاي شناختي سالم، عزت‌نفس و درك درست از توانايي‌هاي خود نيز براي موفقيت تحصيلي لازم هستند كه اين كودكان در نتيجه شكست‌هاي تحصيلي و طرد شدن از طرف همسالان و اطرافيان عزت‌نفس خود را از دست داده و بدين ترتيب دوباره يك چرخه معيوب و باطلي به وجود مي‌آيد كه كودك مبتلا به اختلال بيش‌فعالي/ كمبود توجه اسير آن شده و در انتظار شكست‌هاي پي‌درپي مي‌نشيند. بدين معنا كه از يك طرف شكست تحصيلي باعث كاهش عزت‌نفس و احساس كارآمدي اين افراد مي‌شود و اين نيز به نوبه خود رفتارهاي اجتنابي و شكست تحصيلي را به بار می آورد. رفتارهاي اجتنابي بدين معناست كه وقتي كودك به اين انتظار در خود مي‌رسد كه نمي‌تواند در كارهاي تحصيلي موفقيت كسب كند، هنگام رويارویی با تكاليف درسي و امتحانات، دچار اضطراب شده و از آن‌ها دوري مي‌كند

•  برخي از اين كودكان دچار اختلال يادگيري نيز هستند كه باعث شكست تحصيلي اين كودكان مي‌گردد. اختلال‌هاي يادگيري مشكلاتي در خواندن، نوشتن و يا رياضيات هستند كه با علامت اختصاري LD نشان داده مي‌شود. همه كودكان مبتلا به LD با وجود هوش طبيعي، آموزش كافي و عدم بيماري يا اختلال روان‌شناختي ديگر مشكلاتي را در زمينه‌هاي فوق از خود نشان مي‌دهند. بنابراين كودكان AD/HD كه دچار LD نيز هستند. به خاطر مشكل در خواندن، نوشتن يا رياضيات به علاوه مشكلات همراه با خود AD/HD دچار شكست تحصيلي مي‌شوند.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

•  حدود نيمي از كودكان مبتلا به اختلال بيش‌فعالي/ كمبود توجه نيازمند آموزش‌هاي ويژه هستند و بالغ بر ۳۰ درصد آنان يك پايه تحصيلي را تكرار مي‌كنند كه اين‌ها از چرخه معيوب كه در فوق بدان اشاره شد و از اختلال‌هاي ديگري كه با اين اختلال همراه‌اند، ناشي مي‌شود.

• شايد در نگاه اول اين كودكان را عقب‌مانده ذهني تلقي كنيد در صورتي كه اينچنين نيست. هوشبهر اين كودكان شبيه ساير كودكان است اما دليل اينكه در آزمون‌هاي هوشي از كودكان ديگر نمره‌كم تري بدست مي‌آورند، نقايص شناختي، از جمله مشكل در حافظه كوتاه‌مدت و علاوه بر اين مشكلات بنيادين اين كودكان يعني بي‌توجهي، تكانشگري و بيش‌فعالي است. آزمون‌هاي هوشي قابليت‌ها و مهارت‌ها را در زمينه‌هاي جداگانه‌اي مثل دانستن واژگان، رياضي، درك، حافظه و شكل‌هاي گوناگون حل مسئله ارزيابي مي‌كنند. معمولاً عملكرد يك كودك عادي در هريك از زمينه‌هاي جداگانه يكسان است. اگر واژگان كودكي براي سنش عادي باشد، معمولاً حافظه و حل مسئله نيز مناسب هنجار سني مي‌باشد اما ممكن است كه كودكان مبتلا به اختلال بيش‌فعالي/ كمبود توجه، رشد نابرابر داشته باشند. از اين رو احتمال دارد ميانگين توانايي‌هاي کودک مبتلا به AD/HD در بعضي از این زمینه ها پيشرفته و در بعضي ديگر عقب افتاده باشد. كودك مبتلا به اختلال بيش‌فعالي/ كمبود توجه ممكن است در كلاس سوم بتواند رياضيات كلاس پنجم را انجام دهد ولي از نظر خواندن در حد كلاس دوم باشد و اين همان مفهوم رشد نابرابر است. بدين معنا كه اين كودكان در زمينه‌هاي گوناگون تحصيلي به صورت برابر به پيش نمي‌روند و بدين ترتيب نيازمند آموزش‌هاي ويژه هستند كه لازمه ‌این کار نیز ارزيابي دقيق كودكان توسط تست‌هاي گوناگون هوشي و ساير تست‌هايي است .

دارو درماني
داروهاي محركي مانند دكس امفتامين و ريتالين از مشهورترين داروها براي درمان ADHD مي باشند. استفاده از اين داروها در ۶۰-۷۰% كودكان ، به كاهش علائم مي انجامد . بايد توجه داشت داروهاي محرك تا زماني تاثير دارند كه در بدن باقي بمانند و پس از قطع دارو بسياري از علائم بيماري بازگشت مي كنند. برخي كودكان تحت درمان با دارو دچار عوارض جانبي مانند كاهش اشتها ، سر درد ، تيك ، تغييرات خلقي و ... مي شوند

روان درماني
شامل درمان هاي رفتاري- شناختي ، آموزش مهارت هاي اجتماعي، مشاوره خانوادگي ، كاردرماني و بازي درماني مي باشد . در اين روش ها سعي در كاهش بد كاركردي هاي هيجاني و رفتاري ، تمرين رفتارهاي جديد ، افزايش هماهنگي حسي- حركتي در كودكان مبتلا، آموزش مهارت هاي ارتباطي ميان فردي و اصلاح  الگوهاي رفتاري در خانواده مي شود .

درمان تكنولوژيك( نوروفیدبک) 

استفاده از روش درماني تكنولوژيك مانند نوروفيدبك، امروزه در بسياري از مراكز معتبر درماني جهان انجام مي شود . در نورو فيدبك هدف، « آموزش خود- تنظيمي مغز» به فرد مبتلا مي باشد . چرا كه گفته مي شود در اين كودكان مغز توانايي تنظيم دقيق فعاليت هايش را ندارد و لذا در تنظيم توجه و رفتارهاي ديگر دچار مشكل مي شود. « كودكاني كه بيش فعال هستند، مي توانند با تشخيص به موقع و استفاده از درمان هاي مناسب، زندگي طبيعي و توام با موفقيتي داشته باشند.»

اخيراً توجه والدين به يافتن شيوه‌هاي جايگزين براي درمان كودكان مبتلا به مشكلات توجه –روندي كه در بيشتر حوزه‌هاي پزشكي روي مي‌دهد- بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است. برخي از والدين به اينكه كودكشان براي درمان AD/HD دارو مصرف كند، اهميتي نمي‌دهند. اما برخي ديگر خواهان اين هستند كه كودكانشان را از مصرف داروهايي مانند ريتالين –كه درمان استاندارد AD/HD تلقي مي‌شود- باز دارند. اين گرايش والدين عمدتاً دو دليل دارد؛ يكي اينكه ريتالين گاهي اثربخشي خود را از دست مي‌دهد و ديگر اينكه عوارض جانبي را سبب مي‌شود.

درمانگران مرکز آتيه معتقدند در این مرکز افراد مبتلا به AD/HD را درمان نمی کنند، بلكه خود تنظيمي را به آنها مي‌آموزند.

پدر و مادر بودن كار سختي است و حتي گاهي اوقات خستگي آور و فرسوده كننده مي شود. كاملاً طبيعي است كه در مورد فرزندانمان نگران باشيم و هميشه آرزوي كاميابى براي آن ها داشته باشيم. دراينجا به نكاتي اشاره مي شود كه مي توانند درپرورش فرزند پر انرژي و پر شور و شرتان به شما كمك كنند.

۱- در خانه قوانين مشخص و روشني داشته باشيد.
كودكان ADHD در محيط ها و موقعيت هايي كه انتظارات روشن و ثابتي وجود دارد، عملكرد خوبي دارند. در مورد قوانين خانه خود با فرزندتان صحبت كنيد. عواقب و پيامدهاي هر رفتار را مشخص سازيد.
رفتارهاي مثبت را تشويق كنيد و در مورد تنبيه هاي مناسب در صورت بروز رفتارهاي ناهنجار و مشكل ساز باهم به توافق برسيد.

۲- خانه منظم داشته باشيد.
سر و سامان دادن به خانه، مرتب كردن اسباب ووسايل و مشخص كردن مكان مناسب هر وسيله مفيدو ياري رسان مي باشد. اسباب و وسايل اضافي را جمع و جور كنيد، آن ها را در انباري خانه قرار دهيد، كمدها و كشوها را تميز و منظم سازيد و براي وسايل مختلف مكان هاي اختصاصي در نظر بگيريد. دقيقاً مشخص كنيد كه هر وسيله بعد از استفاده بايد به جاي مناسب فرد برگردد.
۳- برنامه روزانه تهيه كنيد.
تمامي كودكان به داشتن برنامه روزانه بخوبي پاسخ مي دهند و در مورد كودكان ADHD اين مسئله حياتي مي باشد. داشتن برنامه روزانه به كودك كمك مي كند بداند قرار است در طول روز چه بكند و چه برنامه هايى پيش رو دارد.

۴- تلاش هاي كودك خود را تشويق كنيد.
گاهي اوقات انجام تكاليفي كه در نظر ما بسيار بسيار سخت و ADHD آسان هستند، براي كودكان خسته كننده مي باشند. تلاش و كوشش كودكان را بدون توجه به نتيجه آن ها پاداش دهيد. مثلاً ممكن است فرزند شما براي امتحان رياضي تلاش زيادي كند و خوب درس بخواند اما نمره خوبي نياورد. مهم اين است كه او را به خاطر تلاش و پيشرفت هاي جزئي كه دارد تشويق كنيد.

۵- نكات مثبت فرزندتان را فراموش نكنيد.
گاهي اوقات ما چنان درگير تغيير و حذف عادات و رفتارهاي ناپسند مي شويم كه فراموش مي كنيم رفتارهاي مثبت آن ها را تحسين و تشويق كنيم. اگر كودك شما بلافاصله بعد از بازگشت از مدرسه، لباس و لوازم خود را مرتب در جاي مناسب مي گذارد، به او بگوييد كه من اين رفتار تو را دوست دارم و تو كار خوبي انجام مي دهي.

۶- توانايي هاي فرزند خود را تقويت كنيد.
همه فرزندان استعدادهاي بي نظيري دارند. گاهي اوقات پيدا كردن آن ها از ميان خيل عظيم رفتارهاي نامناسب كار سختي به نظر مي رسد، اما بدانيد كه اين استعدادها بالاخره وجود دارند. اين توانايي ها و استعدادهاي ويژه را بشناسيد و موقعيت هايي فراهم كنيد كه كودك شما در انجام آن ها موفق و پيروز شود. اين كار باعث تقويت اعتمادبه نفس كودك شما مي شود.

۷-  از سايرين كمك بگيريد.
شما تنها پدر و مادري نستيد كه كودكADHD  داريد. با ساير والدين درگير ارتباط برقرار كنيد يا از كمك هاي آموزشي يا حمايتي مراكزي كه در اين زمينه فعاليت مي كنند، بهره بگيريد.

۸- به خودتان استراحت دهيد.
از خودتان مراقبت كنيد. زماني از روز را فقط به خودتان اختصاص دهيد. سروكله زدن با كودك ADHD خسته كننده و طاقت فرسا است. توجه به خودتان را فراموش نكنيد.